بررسی تطبیقی حق سرقفلی با حق کسب و پیشه و تجارت

حق سرقفلی و حق کسب و پیشه و تجارت، از مهمترین مباحث مربوط به اجاره اند که جایگاه بسیار مهمی در مباحث حقوقی و اقتصادی دارند .تغییر و تحول این نهاد حقوقی وتقنین در رابطه با آنها همیشه موجب حساسیت و بحث‌برانگیز بوده است. سرقفلی از تأسیسهای رایج در عرف بوده  که بین کسبه وتجار ودربازار برای ملک تجاری ‏مطرح بوده و در سال 76 جنبه قانونی به خود گرفته است و قانونگذار به صراحت از سرقفلی نام ‏برده و حق کسب یا پیشه یا تجارت را نیز مقنن در قانون روابط موجر و مستاجر مصوب 56 برای ‏مستاجر ملک تجاری قائل شده است که در خصوص وحدت یا دو گانگی آن با سرقفلی، در فقه، ‏رویه قضایی و دکترین اختلاف نظر وجود دارد؛ و آراء متفاوتی از دادگاه‌ها در این زمینه صادر ‏شده است، که ناشی از عدم تبیین ماهیت حقوقی این دو حق می‌باشد. البته حق کسب یا پیشه ‏یا تجارت از نظرمشهور فقها دارای اشکال شرعی بوده و لیکن سرقفلی به معنای خاص خود مورد ‏تایید می‌باشد در واقع ماهیت حقوقی سرقفلی و حق کسب یا پیشه یا تجارت کاملا متمایز از ‏یکدیگر بوده بطوریکه شرایط تحقق و ایجاد آنها متفاوت از هم می‌باشد، هر چند دارای وجوه ‏اشتراکی نیز می‌باشند که همین امر باعث ایجاد اختلاف شده است ولیکن این دو حق متفاوت ‏بوده و دارای آثار متفاوتی می‌باشند.‏در واقع در قوانین مدون، ما با دو کلمه روبرو می‌شویم: سرقفلی و حق کسب، پیشه و تجارت. در جامعه ما گاه این دو به یک معنی به کار رفته و گاه از هم تفکیک شده و با معانی مختلف مطرح شده اند. البته ما سرقفلی و حق کسب، پیشه و تجارت را دو حق مختلف می‌دانیم که دارای ماهیتی کاملا متفاوتند و رویکردی که در نگارش این کتاب در پیش گرفته ایم نیز بر مبنای همین تفاوت میان دو حق مزبور می‌باشد.اینک در تعریف سرقفلی باید گفت: سرقفلی وجهی است که مالک (خواه مالک عین باشد یا منفعت) در ابتدای اجاره و جدای از مال الاجاره از مستأجر می‌گیرد تا محل را به وی اجاره دهد و واگذار نماید.در حالی که حق کسب، پیشه و تجارت حقی است که به طور تدریجی و به مرور زمان برای مستأجر محل کسب، پیشه و تجارت به وجود می‌آید، در نتیجه بعد از اینکه مستأجر کار و فعالیت کرد و مشتری و اعتبار و رونق کسبی بدست آورد، حقی برای او به وجود می‌آید که به آن حق کسب، پیشه و تجارت می‌گویند.

سرقفلی چیست؟

دررابطه با تعریف سرقفلی بین حقوقدانان اتفاق نظر وجود ندارد.برخی بین سرقفلی وحق کسب یا پیشه یا تجارت تفاوتی قائل نیستند وهردو را به یک معنا می‌دانند.گروهی دیگر نیز بین سرقفلی وحق کسب یا پیشه یا تجارت تفاوت قائلند.

ازاین رو تعاریف مختلفی برای سرقفلی ارائه شده است که ما به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

 «حقی است برمشتریان دائم و سرمایه‌ی تجارتخانه» ویا «امتیازی» است که به موجب آن مستأجر متصرف، به دلیل حقی که درنتیجه فعالیت خود درجلب مشتری پیدا کرده است، دراجاره کردن محل کسب خویش بردیگران مقدم شناخته می‌شود».

دکترکاتوزیان که تعریف‌های فوق متعلق به ایشان است حتی درانتقاد از اصطلاح حق کسب یا پیشه یا تجارت بجای سرقفلی می‌گوید:

«این اصطلاح برای نخستین بار در قانون روابط مالک ومستأجر مصوب 1339 بکار رفت و با تغییر مختصری در قانون روابط موجر و مستأجر تکرار شد. قانونگذار از واژه‌ی متعارف «سرقفلی» دست برداشت و به جای آن ترکیب نامأنوس «حق کسب یا پیشه یا تجارت» را برگزید.این گزینش ازنظر ادبی و دلالت برمفهوم حق، این عیب مهم را دارد که اصطلاحی جامع بین حقوق بازرگانان و پیشه وران ارائه نمی‌کند و قدر مشترک آنرا نمی‌رساند، چنین می‌رساند که حق کسب، حق پیشه وحق تجارت سه مفهوم جداگانه است که درپاره‌ای احکام با هم شباهت دارد، درحالیکه واقعیت برخلاف این ظهور است.ماهیت و اوصاف اصلی حق درهمه موارد یکی است وحق تاجر وپیشه ور، مظاهر گوناگون واقسام یک مفهوم هستند.»