تحلیل نقش‌مایه‌های حیوانی در منسوجات ترکمن و بکارگیری آن در پوشاک معاصر

تحلیل نقش‌مایه‌های حیوانی در منسوجات ترکمن و بکارگیری آن در پوشاک معاصر

گذر زمان و جریانات اجتماعی، سیاسی و ... هر چیزی حتّی پوشش­های سنّتی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. یکی از این اتفاقات در کشورمان  یک­دست‌ کردن‌ شکل‌ لباس‌­ها در ایران بود. این کار تأثیری عمیق بر بخشی از لباس­های سنّتی مردم شهرهای مختلف گذاشت و موجب جایگزینی آنها با لباس‌های متداول روز و متأثر از فرهنگ اروپا شد. البسه هر قوم متناسب با شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی مردمش تعریف می­شود و خلاقیت و حسّ زیبایی دوستی آن­ها را نیز به نمایش می­گذارد. بنابراین ضررهای مادی و معنوی این اتفاق بسیار زیاد بود و هنوز هم تأثیراتش را می­توان دید. پوشاک ترکمن­ها نیز از این قاعده مستثنا نبود و بسیاری از جامه­های آنان به فراموشی سپرده شد. تهاجم فرهنگ غربی تغییراتی را در الگوهای رفتاری به وجود آورد و در الگوی پوششی نیز تأثیرات خود را بر جای گذاشت. امروزه‌ پوشش‌ سنّتی مردانه‌ ترکمن‌ تقریباً از میان رفته است و خیلی کم استفاده می­شود. دیگر خبری از پارچه‌های ابریشمین نیست و آنها جای خود را به پارچه‌های ساخت کارخانجات داده­اند. پوشش‌ زنان‌ اگرچه‌ اصالت‌ گذشته‌ را ندارد و مطابق مُد روز تهیه می­شود؛ امّا بیش از پوشاک مردان شکل‌ و فرم‌ خود را حفظ کرده‌ است‌. به همین دلیل با مشاهده بانوان ترکمن از روی لباس آن­ها می‌توانیم قومیت­شان را تشخیص دهیم. بنابراین در این کتاب قصد داریم با تحلیل، بررسی و تببین نقش­مایه­های حیوانی در منسوجات ترکمن و بکارگیری آن در پوشاک معاصر  به این پرسش اصلی و اساسی پاسخ دهیم: "چگونه نقش­مایه­های حیوانی که در منسوجات ترکمن به کار رفته در پوشاک معاصر بازنمایی می­شود؟!"

پیش از پرداختن به مباحث کتاب حاضر، ذکر این نکته قابل توجّه و تأمّل است که استان گلستان دارای غنای هنری در رابطه با آثار هنری به وجود آمده توسط قوم ترکمن می­باشد که از چندین سال تاکنون در این ناحیه ساکن شده­اند و قدمت دارند. این قوم دارای آداب و سنن و فرهنگ خاص خود می­باشد که این فرهنگ و سنّت در آثار هنری آن­ها نیز نمود پیدا کرده است. در نگاه به نقش و نگاره­های ترکمن با دست بافته­های آن­ها و هنر آن قوم، بررسی و تحقیق پیرامون فرهنگ و روش زندگی آن­ها را  ضروری می­نماید. توجّه به ماهیّت اجتماعی نهفته در هر کدام از آثار هنری کاربردی، می­تواند در شکل­دهی به ماهیّت فرهنگی اقوام نقش حیاتی را بازی کند. برای شناخت هنر کاربردی بایستی ماهیّت خلق اثر را در بستر زمان، فرهنگ و مکان خلق شده آن جستجو کرد. دریافت ارزش­ها و وجوه گوناگون اثر هنری، به واسطه سنّت، فرهنگ و شرایط خاص هر قوم، در هر عصر تغییر می­یابد. یک اثر هنری در واقع مجموعه­ای است از هزاران سال تطابق انسان­ها، محیط، فرهنگ، زیباشناسی و ... در اجزاء یک اثر هنری کاربردی، مجموعه­ای از تجربیات راه حل­ها نهفته است و سرمایه­ای است از تجربیات هزاران ساله حیات در یک اقلیم و یا نگرش مادی و معنوی به کاربری همان اثر مثلاً در نقوش فرش، نگرش انسان به محیط اطراف خود و طبیعت است. نگرشی که بافنده از ماده و طبیعت پیرامون خود می­طلبند و ماهیّت اثر در بستر زمان، فرهنگ و مکان خلق گشته است.

در فصل اوّل تحت عنوان "سیری در روند تاریخی نقش­مایه­های حیوانی"،  ابتدا به معنا و مفهوم واژه­ی نقش­مایه پرداخته و سپس پیشینه­ی این نقش­مایه­ها را با بررسی روند تاریخی نقش­مایه­های حیوانات در دوران متعدّد تاریخ ایران زمین از جمله دوران پیش از تاریخ ایران، در دوره­های ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان و نیز دوران بعد از اسلام تا دوره­ی معاصر جستجو نموده و پایان این فصل را به مطالعه­ی نقوش مذهبی – حیوانی اختصاص داده­ایم.

در فصل دوم با عنوان "بررسی ویژگی­های نقش­مایه­های حیوانی قوم ترکمن"،  پس از ارائه­ی روش تحقیق و گردآوری اطلاعات و بررسی متغیرها و مولفه­های تحقیق، به معرّفی قوم ترکمن با وجه تسمیه­ی این واژه و بررسی سابقه­ی تاریخی و سیاسی­شان پرداخته، و هنر و صنعت این اقوام را در صنایع دستی جستجو نموده و با تحلیل پوشاک ترکمن به تقسیم­بندی نقوش موجود در پوشاک آنان از لحاظ مفهومی و نیز با ریشه­یابی نقوش نمادین و نقش­ها و آرایه­ها پوشاک ایشان می­پردازیم.

وبالاخره در فصل سوم ذیل عنوان "بکارگیری نقش­مایه­های حیوانی در پوشاک و منسوجات معاصر ترکمن"، به نقوش حیوانی ترکمن در پوشاک و منسوجات پرداخته و ضمن توضیح کلّی در مورد نقوش ترکمن درباره منشأ نقوش نیز مطالبی ارائه داشته­ایم و از نظر ساختار و طرح و نقش مورد بررسی قرار داده و هم­چنین به نماد شناسی پرداخته می­شود.

فهرست مطالب

مقدمه: 19           

فصل اوّل: سیری در روند تاریخی نقش­مایه­ های حیوانی... 23

 مقدمه.. 23

 معنای نقش­مایه.. 23

 روند تاریخی نقش‌مایه‌های حیوانات... 25

 روند تاریخی نقش‌مایه‌های حیوانات قبل از اسلام در ایران.. 25

 دوران پیش از تاریخ ایران.. 26

 دوره ایلامیان.. 30

 دوره هخامنشیان.. 32

 دوره ساسانیان.. 38

روند تاریخی نقش‌مایه‌های حیوانات بعد از اسلام در ایران.. 43

 قرون سوم و چهارم هجری.. 43

 دوره آل بویه. 49

 دوره سلجوقیان.. 52

 دوره صفویه. 53

 دوره زندیه. 55

 دوره قاجاریه. 56

 دوره پهلوی.. 58

 دوره معاصر(انقلاب اسلامی) 59

مطالعه نقوش مذهبی-  حیوانی... 60

جمع‌بندی... 62

فصل دوم: بررسی ویژگی­های نقش­مایه­های حیوانی قوم ترکمن... 65

 مقدمه.. 65

آشنایی با قوم ترکمن... 65

 وجه تسمیه واژه 65

 سابقه تاریخی و سیاسی ترکمن­ها 67

 هنر و صنعت... 69

 قالی بافی.. 69

 نمد مالی.. 70

 ابریشم‌بافی.. 70

 گلدوزی و سوزن‌دوزی.. 71

پوشاک ترکمن... 72

 لباس زنان ترکمن.. 73

 لباس مردان ترکمن.. 87

شرح اجمالی نقوش نمادین پوشاک ترکمن... 91

 ریشه‌یابی نقوش نمادین ترکمن.. 92

 نقش‌ها و آرایه‌ها در پوشاک ترکمن.. 93

 آرایه نقوش جانوری.. 94

 تحلیل و تقسیم‌بندی نقش‌مایه‌های حیوانی پوشاک ترکمن از لحاظ مفهومی.. 94

 شاخ قوچ. 95

 گرگ... 96

 پرندگان.. 96

 جای پای شتر. 97

 مار 98

 ماهی.. 99

جمع‌بندی... 99

فصل سوم: بکارگیری نقش­مایه­های حیوانی در پوشاک و منسوجات معاصر ترکمن... 101

مقدمه.. 101

 انتخاب نمونه‌ها، بررسی و تحلیل آنها 101

 لباس بانوان و تزئینات به کار رفته در آن.. 102

 پیراهن.. 102

 کُت... 108

 جلیقه(دون) 110

 کُرته. 111

 روسری.. 113

 کلاه 118

 آنِق.. 120

 شلوار 122

 کیف... 125

 کفش، پاپوش و جوراب.. 128

 لباس مردان و تزئینات به کار رفته در آن.. 131

 پیراهن.. 131

 کراوات و پاپیون.. 135

 کفش.... 138

 ملحقات[قالی، پلاس، نمد، قالیچه(نمازلیق)، آسمالیق] 140

تحلیل نماد و سمبل‌های نقوش ترکمنی... 144

 دسته‌بندی نقوش جانوران.. 145

 قوچوق(قوچاق) 145

 تیرانا بورون.. 147

 ساری اُوچیان.. 148

آت اَیاقی(پای اسب) 148

 موی (عنکبوت) 150

 اُردک... 150

بررسی نقش‌مایه‌های حیوانی و نمادهای آن.. 151

بررسی نقش مایه‌های حیوانی در عصر قدیم و جدید.. 155

جمع‌بندی... 156

منابع و مآخذ  159