اعتبار و جایگاه حریم در فقه اسلامی

کتاب اعتبار و جایگاه حریم در فقه اسلامی/مولف دکتر شیخ احمد ممبینی

مساله حریم از جمله احکام مهم در اسلام و فقه است که از اعتبار و منزلت بسیار بالایی برخوردار می‌باشد، حریم به اعتبار نوع آن، به حریم‏های مادی و غیرمادی تقسیم می‏شود، البته فقهاء با توجه به شرایط و نوع نیاز جوامع بشر، غالبا به طرح احکام و شرایط حریم‏های مادی مثل حریم چاه، نهر، روستا و امثال ذالک پرداخته‌اند وکمتر در موضوعاتی از قبیل حریم خصوصی اشخاص، توجه ومداقه عمیق فقهی نموده‌اند بنابراین می‌توان اذعان داشت قریب به اکثر دیدگاه‌های مذکوردر تعریف حریم، ناظر بر جنبه‌های مادی حریم می‌باشد؛ ‏لذا در این تحقیق تلاش شده به مدد بهره گیری از نظرات فقهاء، تعریف جدید و عام که در برگیرنده همه اقسام حریم‌ها باشد، ارائه گردد.

 درموضوع ماهیت حریم دو دیدگاه ملکیت و حق بودن حریم وجود دارد، هر دیدگاه قایلین خاص خود را دارد، سر آمد قائلین نظریه ملکیت حریم، شیخ طوسی و مشهود فقهاءاند در مقابل بزرگانی مثل کاشف الغطاء و علامه مجلسی، قائل به حق بودن حریم، می‏باشند.

عدم ایراد ضرر، نفی حرج، ظلم، ایذاء واذیت، مصلحت، ضرورت حفظ حیثیت انسان، سیره عقلاء و عدم ورود به قرقگاه‌های الهی، ازجمله مبانی اعتبار حریم اند، البته برخی از این مبانی، درهمه حریم‏ها مشترک‌اند مثل اجتناب ازوارد کردن ضرربه دیگران‏ و برخی منحصرا اختصاص به حریم‏های معنوی دارند مثل حفظ حیثیت انسان و عدم  ورود به قرقگاه‏های الهی .

شاخص­های تعیین مسافت حریم را می‌توان در پنج قسم، منصوص، اصطیادی، حکومتی، عرفی و عقلایی، دسته­بندی کرد، درمورد شاخص‏های اصطیادی، چهار دیدگاه و مبنا شامل، نیاز و حاجت، نفی ضرر، مصلحت و عرف، وجود دارد  ‏.

مساله حریم در حقوق نیز از جایگاه خاص برخوردار است به نحوی که در قانون مدنی چهار ماده بصورت کامل پیرامون تعریف و شاخص‌های تعیین مسافت حریم می‌باشد، در سایر قوانین نیز به این موضوع عنایت شده است

فهرست مطالب

 چکیده. 11 

مقدمه. 13

1- بیان مسأله. 13

2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق.. 15

3- تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15

 

فصل اول: مفاهیم و اصطلاحات... 17

1-1- پیشینه حریم درکتب فقهی.. 19

2- تعریف حریم.. 22

1-2- 1- حریم در لغت... 22

الف: به صورت مفرد. 22

ب: به صورت مرکب... 23

1-2- حریم دراصطلاح.. 23

1-2-1- در فقه. 23

1. علامه حلی.. 23

2- علامه مجلسی.. 24

3 - ملا صالح مازندرانی.. 25

4- آیت الله خویی.. 26

1-2-2- حریم در فقه اهل سنت... 28

1-2-3 – شافعی : 28

سیوطی : 28

1-2-4- حریم در حقوق.. 28

1-3-5- تعاریف حقوقدانان.. 29

1- دکتر سید حسن امامی.. 29

2- دکتر لنگرودی.. 29

3- دکتر ناصر کاتوزیان.. 29

1-6- جمع بندی تعاریف... 29

1-7- تعریف پیشنهادی.. 31

8-1-ماهیت حریم.. 31

1-9- اقوال قائلین به ملکیت حریم.. 32

1-9-1- شیخ طوسی.. 32

1-9-2- ابن ادریس.... 33

1-9-3- شهید ثانی در مسالک.... 34

1-9-4- فیض کاشانی.. 35

1-9-5- محقق سبزواری.. 35

1-9-6- علامه بحرانی.. 36

1-9-7- میرزای قمی.. 36

1-9-8- نظرصاحب مفتاح الکرامه. 37

1-9-9- نظرصاحب جواهر. 38

1-9-10- نظر شهید صدر. 38

الف :  ملکیت حریم. 38

ب : فقدان هرنوع حکم. 38

ج : وجود یک حکم الزام آور. 38

1-9-11- امام خمینی.. 39

1-10- قائلین به حق بودن حریم.. 39

1-10-1- علامه حلی.. 40

1-10-2- علامه مجلسی.. 40

1-10-3- ملا هاشم خراسانی.. 40

1-10-4-کاشف الغطاء. 41

1-10-5- آیت الله تبریزی.. 41

1-10-6- آیت الله خویی.. 42

1-10-7- آیت سید سعید حکیم. 42

1-11- ثمرات و نتایج دو دیدگاه ملکیت و حق بودن حریم.. 42

1-12- جمع بندی حق یا ملک بودن حریم.. 43

 

فصل دوم: مستندات و مبانی حریم.. 45

2-1- نفی ضرر. 47

2-2- اقسام مداخله درحریم.. 50

2-3- نفی حرج.. 52

2-4- نفی ظلم.. 54

2-5- نفی آزار و اذیت... 57

2-6- حفظ سلطه بر خویش.... 59

2-7- حفظ کرامت و حیثیّت انسان.. 63

2-8- حفظ مصلحت اجتماع. 66

2-9 - حفظ قرقگاه‏های الهی.. 69

10-2- سیره عقلاء. 71

 

فصل سوم: شاخص‌های تعیین حریم.. 73

3-1- تعریف شاخص.... 75

3-2- ضرورت وجود شاخص.... 76

3-3- دیدگاه فقها در مورد تعیین شاخص.... 76

3-3-1- مرحوم مراغی.. 76

3-4- نظرات فقها در مورد تحدید حریم.. 79

الف: دیدگاه  شهید صدر. 79

ب: ‏دیدگاه امام خمینی.. 80

4-4- نظرات حقوقدانان در مورد تحدید حریم.. 82

3-5-شاخص‏های تعیین فاصله حریم.. 83

3-5-1-مستندات شاخصهای منصوص.... 84

3-5-2- مستندات شاخص‏های اصطیادی.. 85

1-ادله قائلین به نظریه «حاجت و نیاز». 88

3-7- جمع بندی ادله قائلین شاخص«قدر حاجت و نیاز». 95

ب: ادله قائلین به «نفی ضرر». 96

3-8- جمع بندی نظریه نفی ضرر. 102

ج :ادله قائلین به مصلحت... 103

3-9- جمع بندی نظریه مصلحت... 104

ح: قائلین به شاخص«عرف». 105

تحلیل نظریه عرف... 105

 

فصل چهارم: حریم در حقوق موضوعه. 107

1-4- حریم درقوانین عادی.. 109

1-4-1- حریم در قانون مدنی.. 109

4-10- جمع بندی ماده 138.. 111

4-11- جمع بندی ماده 139.. 113

4. حریم در سایر قوانین و آئین نامهها 114

1. قانون راجع قنوات... 114

2. قانون حفظ آثارملی.. 115

3. قانون معادن.. 115

4 - قانون کیفر بزه‏های مربوط به راه آهن.. 115

5-آئین نامه میزان حریم فرودگاه‏ها ‏ 116

6-قانون فروش خالصجات... 116

7-قانون تعیین حریم دریاچه احداثی در پشت سدها 116

8- قانون اراضی ساحلی مصوب 46. 117

9- قانون آب و نحوه ملی شدن آن.. 117

10- لایحه رفع تجاوز از تاسیسات آب و برق.. 117

11-قانون اکتشاف و بهره برداری از معادن.. 117

5- حریم در رویه‏های قضایی.. 117

الف: ‏بیان موضوعات... 118

ب:  ‏احکام محاکم در موضوع حریم. 118

موضوع اول: ‏حریم چشمه تجدید نظر خواه: ‏شهرداری شیراز. 119

تحلیل رای صادره : 120

موضوع دوم: ‏قتل غیر عمد ناشی از عدم رعایت حریم برق.. 121

موضوع سوم: ‏حریم راه ها 126

موضوع چهارم: ‏تحدید حریم راه‏ها و راه آهن.. 128

موضوع پنجم: ‏محدوده حریم شهر. 131

موضوع ششم: ‏حریم شهرها 132

موضوع هفتم: ‏حریم شهر. 134

 

جمع بندی، نتیجه‌گیری و پیشنهادات... 137

تعریف پیشنهادی.. 140

 

فهرست منابع و مآخذ.. 87

کتب فارسی : 153

منابع قانونی و قضایی: 153

مقالات فارسی: 154

کتب عربی: 154

 

Abstarct  161