کتاب اصول فقه آزمونی آموزش اصول فقه ویژه آزمون کارآموزی وکالت

تعریف علم فقه

علم فقه علمی است که مجتهد با استفاده از این علم، حکم اعمالی که از انسان‌ها سر می‌زند (بیع، هبه، اجاره، صدقه و ...) را از ادلۀ شرعی به دست می‌آورد.‌

«ادلۀ شرعی» ادله‌ای هستند مانند قرآن، سنت، اجماع، عقل و ... که این موارد را به صورت مفصل در جای خود توضیح می‌دهیم.

مثال اول: اگر مجتهد بخواهد حکم بیع (یک عمل که ممکن است از انسان‌ها سر بزند) را به‌دست آورد، به قرآن (یکی از ادلۀ شرعی) مراجعه می‌کند و حکم این عمل را بیان می‌کند.

مثلاً مجتهد به قرآن (آیۀ 275 سورۀ مبارکۀ بقره) مراجعه می‌کند و می‌گوید: خداوند متعال در قرآن فرموده‌اند: «أحَلَّ اللَّه الْبَیعَ/ خداوند بیع را حلال کرد».

مجتهد این کار (به دست آوردن حکم «بیع» از «قرآن») را به وسیلۀ عِلمی انجام می‌دهد که به این علم، «علم فقه» می‌گوییم.

مثال دوم: اگر مجتهد بخواهد حکم سرقت (یک عمل که ممکن است از انسان‌ها سر بزند) را به‌دست آورد، به قرآن (یکی از ادلۀ شرعی) مراجعه می‌کند و حکم این عمل را بیان می‌کند.

مثلاً مجتهد به قرآن (آیۀ 38 سورۀ مبارکۀ مائده) مراجعه می‌کند و می‌گوید: خداوند متعال در قرآن فرموده‌اند: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَیدِیهُمَا؛ دستان مرد سارق و زن سارق را قطع کنید».

مجتهد این کار (به دست آوردن حکم «سرقت» از «قرآن») را به وسیلۀ عِلمی انجام می‌دهد که به این علم، «علم فقه» می‌گوییم.

مثال سوم: اگر مجتهد بخواهد حکم انعقاد عقد استصناع (یک عمل که ممکن است از انسان‌ها سر بزند) را به‌دست آورد، به اجماع (یکی از ادلۀ شرعی) مراجعه می‌کند و حکم این عمل را بیان می‌کند.

ـ اگر فردی به دیگری، ساخت کالایی را با ذکر اوصاف و ویژگی‌های آن کالا سفارش بدهد، به این عقد، «عقد استصناع» می‌گویند.

مثلاً مجتهد به اجماع فقها رجوع می‌کند و می‌گوید: فقها اجماع دارند که عقد استصناع، عقدی صحیح و مشروع است.

مجتهد این کار (به دست آوردن حکم «انعقاد عقد استصناع» از «اجماع») را به وسیلۀ عِلمی انجام می‌دهد که به این علم، «علم فقه» می‌گوییم.

مثال چهارم: اگر مجتهد بخواهد حکم لواط (یک عمل که ممکن است از انسان‌ها سر بزند) را به‌دست آورد، به سنّت (یکی از ادلۀ شرعی) مراجعه می‌کند و حکم این عمل را بیان می‌کند.

مثلاً مجتهد به سنت رجوع می‌کند و می‌گوید: پیامبرˆ فرموده‌اند: «مَن وَجَدتُموهُ یعمَلُ عَمَلَ قَومِ لُوطٍ، فاقتُلوا الفاعِلَ والمَفعولَ به؛ چنان‌چه دو نفر مرتکب لواط شوند؛ لواط‌کننده و لواط‌دهنده را بکشید».

مجتهد این کار (به دست آوردن حکم «لواط» از «سنت») را به وسیلۀ عِلمی انجام می‌دهد که به این علم، «علم فقه» می‌گوییم.

تعریف علم اصول فقه

اشاره کردیم که «علم فقه»، علمی است که مجتهد با استفاده از این علم، حکم اعمالی که از انسان‌ها سر می‌زند را از ادلۀ شرعی (قرآن، سنت، اجماع، عقل و ...) به دست می‌آورد. اکنون می‌گوییم: وقتی مجتهد می‌خواهد حکم اعمالی که از انسان‌ها سر می‌زند را از ادلۀ شرعی به دست بیاورد، باید با یک‌سری اصول و قواعد آشنا باشد و اگر با این اصول و قواعد آشنا نباشد، ممکن است وقتی می‌خواهد حکم اعمالی که از انسان‌‌ها سر می‌زند را از ادلۀ شرعی به دست آورد، مرتکب اشتباه شود.

به مجموع این اصول و قواعد که مجتهد با استفاده از آنها، حکم اعمالی که از انسان‌ها سر می‌زند را از ادلۀ شرعی به دست می‌آورد، اصول فقه می‌گوییم.‌

در این کتاب، به بیان و توضیح این «اصول و قواعد» که به «اصول فقه» مشهور‌ند می‌پردازیم.

مؤسّس علم اصول فقه

در مورد اینکه مؤسس علم اصول فقه چه‌کسی است، بین اصولیون شیعه و اصولیون اهل‌سنت اختلاف‌نظر وجود دارد، به این صورت که:

1ـ اصولیّون شیعه، «امام محمد باقر» و «امام جعفر صادق» را مؤسّس علم اصول ‌فقه می‌دانند.

2ـ اصولیّون اهل‌سنّت، «محمد بن ادریس شافعی» را مؤسّس علم اصول فقه می‌دانند.