ایمنی در آزمایشگاه شیمی

کتاب ایمنی در آزمایشگاه شیمی

از اساسی ترین ملزومات  کارشناسان و دانشجویان آزمایشگاه شیمی، در کنار علم و تجربه، مواردی از قبیل حفاظت ایمنی شخصی، شناسایی و پیش بینی خطرات، تسلط به راه‌های پیشگیری از خطرات، پاسخ سریع و مناسب در مواقع ایجاد حادثه و اقدامات امنیتی جهت جلوگیری از انتشار و پیشرفت عوامل خطر، مورد توجه است.

برطبق آمار سازمان جهانی کار هرسال بیشتر از دو میلیون نفر در حوادث و بیماری‌های مرتبط با شغل می‌میرند یا به علت خطرات ناشی از کار در بستر بیماری اند. نود درصد حوادث از اعمال  ناایمن و تنها ده درصد آنها از شرایط ناایمن حاصل می‌شود. سوانح ناشی از کار علاوه بر ایجاد صدمات روانی در فرد و خانواده، ممکن است  معلولیت‌های جسمی، از کارافتادگی و یا حتی مرگ به بار آورد. بیشتر این صدمات قابل پیشگیری است در صورتی که افراد از تجهیزات مناسب، دانش کافی و تکنیک‌های مناسب بهره گیرند. در یک آزمایشگاه ایمن و استاندارد و در صورت رعایت موارد ایمنی، حوادث یا جراحات به ندرت اتفاق می افتند. وقتی یک حادثه یا جراحت اتفاق می افتد عموماً به دلیل رعایت نکردن نکات ایمنی و بی توجهی به آن هاست، لذا آموزشهای حرفه ای و تخصصی بهداشت و حفاظت آزمایشگاهی جهت استفاده کاربردی در آزمایشگاه ضروری است .

در کشور ما علیرغم گسترش آزمایشگاه‌ها و وجود متخصصین ارزشمند، حفاظت و ایمنی سازمان یافته و سیستماتیک را در آزمایشگاه‌ها کمتر می‌توان یافت و این امر به دلیل عدم وجود آموزشهای جامع حفاظت و ایمنی در سیستم آموزشی بوده است که خوشبختانه در سالهای اخیر به این امر توجه روز افزون گردیده به امید آنکه زمینه ساز توسعه ایمنی پایدار در آزمایشگاه‌ها  و پرورش دانشجویان رشته شیمی به عنوان  یک کارشناس حرفه ای آزمایشگاه شود. مباحث کتاب حاضر مبتنی بر سیستم‌های ایمنی و حفاظت فردی در آزمایشگاه، راه‌های شناسایی خطرات، تعریف و توزیع مسولیت‌ها و آموزش‌های لازم بر اساس نیاز‌ها بوده و با هدف حفظ و صیانت از نیروی انسانی و ارتقاء سطح بهره وری تدوین گردیده است .

شیمی در طول تاریخ تحت تاثیر تحولات زیادی قرار گرفته و در موضوعات مختلف همچون شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی فیزیک، شیمی تجزیه و بیوشیمی پیشرفت‌های چشمگیری کرده است. همه این تغییر و تحولات مستلزم کار در آزمایشگاه و انجام آزمایش‌های عملی برای رسیدن به نتیجه مورد نظر است. در این میان بحث ایمنی در آزمایشگاه جزو مباحث مهم در علم شیمی است. حال سوال اینجاست، چرا باید ایمنی در آزمایشگاه را جدی گرفته و قبل از ورود به آزمایشگاه فرا گرفت؟  برای اینکه در آزمایشگاه سالم بمانیم! و این دلیل به تنهایی کافیست، اما مزیتهای دیگری نیز دارد، ارزان است! اتفاقات و حوادث منجر  به هزینه‌های به مراتب بیشتر نسبت به هزینه هایی می‌شود که  می‌توان برای ایمنی و پیشگیری حوادث صرف نمود. سالم ماندن یعنی جلوگیری از جراحات، آسیب به سلامتی، و حتی مرگ !که هزینه اینها قابل حساب و کتاب نیست! و البته در کنار توجه به سلامت خود، مسئولیت در مقابل محیط زیست را فراموش نکنیم، با دانستن چگونه استفاده کردن مواد شیمیایی و دفع آنها بصورت مناسب، مصرف صحیح و جلوگیری از هدر رفتن مواد شیمیایی این مسوولیت را نیز پاسخ می‌دهیم.

در فرهنگ ما به موضوع ایمنی, بهداشت و محیط زیست صرفا از دیدگاه اقتصادی نگریسته نمی‌شود بلکه براساس اعتقادات دینی و تمدن ایرانی رعایت ابمنی و بهداشت و پرهیز از خطر از جمله واجبات محسوب می شود و حفظ محیط زیست وظیفه‌ای ملی و دینی است. به تعبیر کلام وحی حفظ جان هر فرد با نجات همه انسانها برابر است (من احیاها فکانما احیا الناس جمبعاٌ). اتسانها مجاز نیستند ایمنی خود و دیگران را به خطر بیندازند (ولاتلقو بایدیکم الی التهلکه). رسول گرامی(ص) سلامت و ایمنی را دو نعمت با ارزش دانسته که قدرشان شناخته نمی‌شود (نعمتان مجهولتان الصحه والامان).

خلاصه آنکه همواره یک اصل را  در نظر بگیریم: اول ایمنی،  بعد کار.  ایمنی و احتیاط در هرکاری از اصول اساسی آن است و در آزمایشگاه به دلیل وجود خطرات بسیار، ایمنی و سلامت فرد از مهم ترین اصول آزمایشگاه است. لذا یکپارچه سازی روش‌های مختلف و طبقه بندی مواد شیمیایی و نحوه صحیح و ایمن کار با آن بر طبق اصول استاندارد ایمنی  آزمایشگاه شیمی و اتخاذ تدابیر محافظتی مناسب در برابر مواد شیمیایی خطرناک و جلوگیری از خطرات مربوط به آن، جزو اهداف اصلی این کتاب برای دانشجویان شیمی که کارشناسان آینده آزمایشگاههای شیمی نیز تلقی می‌شوند می‌باشد

فهرست مطالب

فصل اول-: قوانین و اصول ایمنی آزمایشگاه. 11

اصطلاحات و تعاریف... 13

اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای.. 14

اصول ایمنی مربوط به مسئول آزمایشگاه 15

اصول ایمنی مربوط به دانشجویان قبل از شروع به کار. 16

اصول ایمنی مربوط به دانشجویان هنگام آزمایش.... 17

اصول ایمنی مربوط به دانشجویان پس از اتمام آزمایش.... 19

اصول ایمنی هنگام بروز حادثه. 19

قوانین حضور در آزمایشگاه 20

فصل دوم-: آزمایشگاه ایمن و تجهیزات ایمنی آزمایشگاه. 23

تجهیزات ایمنی آزمایشگاه. 26

هود شیمیایی (هود بخار) 26

خاموش کننده‌های دستی.. 28

دوش و چشم شوی اضطراری.. 32

تجهیزات حفاظت فردی.. 33

روپوش سفید آزمایشگاهی.. 33

ماسک آزمایشگاهی.. 34

دستکش ایمنی آزمایشگاهی.. 37

عینک آزمایشگاهی.. 38

فصل سوم-: خطرات آزمایشگاهی و ارزیابی میزان خطر. 41

خطرات آزمایشگاهی.. 43

خطرات فیزیکی.. 43

خطرات بیولوژیکی.. 43

خطرات سایکولوژیکی.. 44

خطرات شیمیایی.. 44

اثرات تحریکی.. 44

اثرات حساسیتی یا آلرژیک.... 45

اثر خفه‌کنندگی یا جایگزینی با اکسیژن.. 46

ارزیابی ریسک عوامل زیان آورشیمیایی.. 46

تعیین ضریب مخاطره 46

ترکیبات شیمیایی و آلاینده‌های پر خطر. 47

مواد سرطان زا 50

مواد سمی.. 51

مواد اکسنده 54

مواد خورنده 55

فصل چهارم-: اصول ایمنی استفاده و نگهداری از مواد شیمیایی.. 57

هشدارها و علائم ایمنی.. 59

شناسنامه ایمنی مواد شیمیایی Material Safety Data Sheet)) 60

اطلاعات مندرج در MSDS. 61

شناسایی خطرات... 61

کمک‌های اولیه. 62

اطلاعات مربوط به خطرات آتش سوزی یا انفجار محصول و اطفاء آن.. 62

اطلاعات واکنش پذیری در صورت انتشار در محیط.. 62

روش حمل و نقل و انبار کردن.. 62

اطلاعات حفاظتی هنگام کار و تماس با ماده 63

خواص فیزیکی و شیمیایی.. 63

پایداری و واکنش پذیری.. 63

اطلاعات سم شناسی.. 63

اطلاعات زیست محیطی.. 63

ملاحظات مربوط به دفع ماده 63

اطلاعات مربوط به حمل و نقل.. 64

لوزی شناسایی خطر. 64

قابلیت اشتعال مواد شیمیایی (رنگ قرمز) 65

خطر بهداشتی مواد (رنگ آبی) 65

قابلیت فعل و انفعال شیمیایی (رنگ زرد) 66

خطرات خاص (رنگ سفید) 66

اهمیت نحوه نگهداری مواد شیمیایی.. 68

سیلندرهای گاز متراکم. 69

ضایعات مواد شیمیایی.. 70

دفع پس ماندهای مواد شیمیائی سمی.. 71

دفع پس ماند‌های موادشیمیائی سرطانزا 71

دفع پس ماندهای مواد رادیو اکتیو. 71

دفع پس ماندهای مواد شیمیائی اشتعال زا 72

دفع پس ماندهای مواد شیمیائی خورنده 72

اختصارات مربوط به انواع خطرات (R-Phrases) 76

اختصارات مربوط به انواع توصیه‌های ایمنی (S-Phrases) 84

برچسب ظروف مواد و محلولهای شیمیایی.. 88

فصل پنجم-: کمک‌های اولیه. 91

اقلام پایه (ضروری) 93

اقلام مفید اضافی (اضافه بر استاندارد ضروری) 94

مسمومیت با گازها 96

ورود مواد به چشم. 96

مسمومیت در اثر ورود مواد سمی به دهان.. 97

پیشگیری از آتش سوزی و انفجار. 97

پیشگیری از خطر مواد شیمیایی.. 98

کار با ظروف شیشه‌ای و مراقبت‌های لازم. 99

شیمی سبز. 101

نمونه MSDS.. 103

منابع.. 113