عدالت ترمیمی

کتاب عدالت ترمیمی

عدالت ترمیمی چیست

ازنظر تاریخی عدالت ترمیمی به‌عنوان یک الگو و پارادایم نوین در عدالت کیفری نخستین بار توسط راندی بارنت در سال 1977 مطرح شد. اما با تدقیق در قرآن و احادیث و روایات و اصول و مبانی حقوقی و تاریخی اسلام متوجه می‌شویم که جلوه‌ها و مصادیق عدالت ترمیمی به روش‌ها و با اهداف خاص و آینده‌نگری زمانی و مکانی به‌صورت خاص به این مهم پرداخته، هرچند بحث از «عدالت ترمیمی» در شمار مباحث نو پیدا و نوظهور حقوق جزا محسوب می‌گردد، اما جستجو در متون فقهی با توجه به رویکرد «عدالت کیفری» اسلام به مجازات‌ها، مبین پیشینه‌ی این نوع عدالت در شریعت اسلام است. ظهور مفهوم عدالت ترمیمی (Rosrorative justice) حاصل تحول در نگرش‌ها و دیدگاه‌های عمومی حقوقدانان کیفری، جرم‌شناسان و مجریان نظام کیفری نسبت به عدالت‌ کیفری مبتنی بر«جزا و سرکوب» (Retributive justice) و عدالت مبتنی بر«اصلاح و تربیت» (Rehabilitative Justice) است که در پیوند با مفاهیم انسانی و فرهنگ و ارزش‌های‌ جامعه مدنی، عدالت کیفری خلاق و پویای را معرفی می‌کند. عدالت ترمیمی الگوی جدیدی در سیاست جنائی است که بر احیای حقوق بزه دیده و حل‌وفصل مسائل ناشی از وقوع بزه و ترمیم خسارت به‌ویژه خسارت‌های وارده بر بزه دیده با مشارکت آزادانه و فعال بزه دیده و بزهکار و جامعه‌ی محلی، از طریق مذاکره و گفتگو، در قالب‌ساز و کارهایی مانند میانجیگری و نشست‌های خانوادگی و ... ، و رسیدن به صلح و آشتی تأکید دارد. در آموزه‌های دینی و قوانین اخیرالتصویب مجازات و آیین دادرسی کیفری 1392 موارد متعددی یافت می‌شود که تمام یا برخی از ویژگی‌های الگوی عدالت ترمیمی رادار است عدالت ترمیمی، جنبشی نوین در حوزه جرم‌شناسی است. عدالت توافقی یکی از مکاتب جدید در حقوق کیفری است که درنتیجه ناکارآمدی نظام عدالت کیفری سنتی و نامطلوب بودن پیامدهای کیفر و مجازات مجرم و بزهکار در جامعه، پدید آمده و روشی است که با دخالت دادن طرف‌های درگیر در یک فرایند کیفری یعنی فرد بزهکار، بزه دیده و جامعه در مراحل مختلف رسیدگی به جرم، و ایجاد سازش و توافق میان آن‌ها، باعث جبران خسارت‌های بزه دیده، بهبود رابطه میان بزهکار و بزه دیده و اصلاح شخصیت بزهکار شده و درنتیجه به کاهش وقوع جرم در جامعه و حفظ نظم عمومی کمک شایانی می‌کند.

در حقوق ایران هم می‌توان رد پای عدالت توافقی را در قوانین و مقررات کیفری مشاهده نمود و درواقع، برخی جلوه‌های تحقق عدالت توافقی در قوانین و مقررات کیفری ازجمله قانون مجازات اسلامی وجود دارد که در این پژوهش ظرفیت‌های تحقق و اجرای آن در انواع مجازات ذکرشده در قانون مجازات اسلامی موردبررسی قرارگرفته است. در قانون مجازات اسلامی، هم در مجازات اصلی ذکرشده در این قانون، و هم در مجازات‌های تکمیلی و تبعی و همین‌طور در مجازات‌های اجتماعی یا مجازات‌های جایگزین زندان که درواقع خود نمونه‌هایی از عدالت توافقی هستند و در مقایسه با سایر کیفر و مجازات‌ها، نوآوری‌هایی در قانون محسوب می‌شوند، جلوه‌هایی از عدالت توافقی تحقق‌یافته است.

ازآنجاکه جرم موجب جریحه‌دار شدن وجدان جامعه می‌شود سازمان عدالت را بر آن می‌دارد تا آسیب‌های به وجود آمده را ترمیم کند و طرفین نیز مجاز به مشارکت در این فرآیند خواهند بود. بنابراین برنامه‌های عدالت ترمیمی، بزه دیده، بزهکار و دیگرانی که به نحوی تحت تأثیر جرم واقع‌شده‌اند را قادر می‌سازد که در مقابله با جرم دخالت مستقیم داشته باشند. افراد یادشده در مرکز فرآیند عدالت کیفری قرار می‌گیرند. دولت و حقوقدانان نیز تبدیل به تسهیل‌کنندگان دستگاهی می‌شوند که هدف آن پاسخگویی بزهکار، بازسازی آسیب‌های واردشده به بزه دیده و همیاری کامل بزه دیده، بزهکار و جامعه است. درواقع فرآیند دخالت تمام طرفین، شرط بنیادین دستیابی به برون داد اصلاح و آرامش است. «عدالت ترمیمی» الگوی جدیدی در عدالت کیفری است که بر احیای حقوق بزه دیده و حل‌وفصل مسائل ناشی از ارتکاب بزه با مشارکت فعال بزه دیده و جامعه (محلی) و نیز بزهکار از طریق مذاکره و ترمیم خسارات و ایجاد صلح و آشتی تأکید و تکیه دارد. با عنایت به این مهم که هم در جوامع سنتی و قبل از انقلاب و هم در عصر کنونی و پس از انقلاب همواره جلوه‌های عدالت ترمیمی در نقاط مختلف ایران به شیوه‌ها و اشکال متفاوت وجود دارد و این مهم در قوانین آیین دادرسی کیفری و قانون مجازات اسلامی 1392 به اشکال گوناگون موردتوجه و نظر قانون‌گذار قرارگرفته است.

فهرست مطالب

فصل اول: مفاهیم و مبانی نظری تحقیق

مبحث اول: مفاهیم

بند اول: مفهوم لغوی عدالت ترمیمی

بند دوم: مفهوم اصطلاحی عدالت ترمیمی

بند سوم: مفهوم تاریخی عدالت ترمیمی

بند چهارم: مفهوم مضیق عدالت ترمیمی

بند پنجم: مفهوم موسّع عدالت ترمیمی

گفتار اول: ماهیت عدالت ترمیمی

گفتار سوم: عناصر عدالت ترمیمی

بند اول: داوطلبانه بودن

بند دوم: اظهار ندامت

بند سوم: رودررویی

بند چهارم: توافق

بند پنجم: حمایت

بند ششم: محرمانه و غیر علنی بودن

گفتار چهارم: سیر تحولات تاریخی عدالت ترمیمی

بند اول: عدالت ترمیمی در ایران

بند دوم: تحولات و زمینه جرمشناختی «عدالت ترمیمی»

گفتار پنجم: گرایشهای عدالت ترمیمی

بند اول: گرایش ناب خواه

بند دوم: گرایش بیشینه خواه

گفتار ششم: کنشگران "عدالت ترمیمی"

بند اول: بزه دیده

بند دوم: بزهکار

بند سوم: جامعهی محلی

مبحث دوم: اهداف عدالت ترمیمی

گفتار اول: اهداف عدالت ترمیمی در قبال بزه دیده

بند اول: به رسمیت شناختن جایگاه بزه دیده

بند دوم: ایجاد فرصتی مناسب برای التیام روانی

بند سوم: پیشگیری از قربانی شدن دوباره بزه دیده

بند چهارم: رفع تنش بین بزه دیده و بزهکار

گفتار دوم: اهداف عدالت ترمیمی در قبال بزهکار

بند اول: تقویت حس مسئولیتپذیری بزهکار

بند دوم: بیان احساسات و همدردی با بزه دیده

بند سوم: مشارکت در ترمیم اختلال ناشی از جرم در روابط اجتماعی

بند چهارم: باز اجتماعی نمودن و جامعهپذیری دوباره بزهکار

بند پنجم: احتمال برخورداری از گذشت بزه دیده

بند ششم: تحدید توسل به ضمانت اجراهای کیفری

گفتار سوم: اهداف عدالت ترمیمی در قبال جامعه

بند اول: ترمیمی گسستهای اجتماعی ناشی از جرم

بند دوم: مشارکت سازنده نهادهای جامعه مدنی

بند سوم: بازپذیری بزهکار از سوی جامعه و نهادهای آن:

گفتار چهارم: اهداف عدالت ترمیمی در رابطه با نظام عدالت کیفری

بند اول: ترکمزدایی از پروندههای کیفری

بند دوم: کاهش هزینههای دادرسی و مجازات

بند سوم: انسانیتر کردن دادرسی کیفری

بند چهارم: افزایش اعتماد عمومی به نظام عدالت کیفری

بند پنجم: کارآمدتر کردن آموزههای عدالت کیفری

مبحث سوم: اصول عدالت ترمیمی

گفتار اول: اصول عدالت ترمیمی در رابطه با بزه دیده و بزهکار

گفتار دوم: اصول عدالت ترمیمی در رابطه با جامعه

گفتار سوم: اصول عدالت ترمیمی در رابطه با نظام عدالت کیفری

گفتار چهارم: روش های عدالت ترمیمی

بند اول: میانجیگری بین بزه دیده و بزهکار

بند دوم: جلسات گفتگوی گروهی خانوادگی

بند  سوم: حلقههای اصلاح و درمان و سازش

بند  چهارم: جبران خسارت دولتی قربانیان جرم

بند پنجم: عدالت ترمیمی و نقدهای وارده

فصل دوم: رویکردها و مصادیق عدالت ترمیمی در قوانین کیفری

مبحث اول: رویکردهای ترمیمی به بزه دیده

گفتار اول: بزه دیده کنشگر فعّال

گفتار دوم: نیازهای بزه دیده

گفتار سوم: پرداخت غرامت

گفتار چهارم: بهبود امنیت بزه دیده

گفتار پنجم: رویکرد عدالت ترمیمی در رابطه با بزهکاران

بند اول: موانع بازگشت بزهکار به جامعه

بند دوم: پذیرش داوطلبانه مسئولیت توسط بزهکار

بند سوم: پشیمانی (شرمساری) همراه با گذشت و بازپذیری

گفتار ششم: جبران خسارت بزه دیده توسط بزهکار

بند اول: سنجش جبران خسارت در نظام عدالت کیفری

بند دوم: کارآمدتر کردن نظام عدالت کیفری سنتی

بند سوم: پیشفرضهای عدالت ترمیمی

مبحث دوم: مصادیق عدالت ترمیمی

بند اول: دیوان اولوس و دیوان یارغو

بند دوم: جانقو یا شورای عشایری ایل قاجار

بند  سوم: شورای حکمیت

بند  جهارم: دیوان صلحیه

بند  پنجم: خانههای انصاف

بند  ششم: قانون مربوط به امور قضایی و اداری لرستان

بند هفتم: قانونی هیئت حل اختلافات محلی

بند  هشتم: قانون مربوط به امور قضایی عشایر اسکان یافته

بند  نهم: قانون مربوط به تشکیل دادگاههای سیار

بند دهم: خانههای انصاف؛ عدالت مشارکتی روستایی

بند  یازدهم: شوراهای داوری

گفتار اول: رویکرد دادرسی ترمیمی در نظام عرفی ایران

بند  اول: آیین فصل

بند دوم: آیین خون بس

بند سوم: آیین پتر

گفتار دوم: دادرسی ترمیمی در نظام کیفری ایران

بند اول: دادگاههای سیار

بند دوم: میانجیگری قضایی

بند سوم: میانجیگری در مراکز پلیس

بند چهارم: واحدهای صلح و سازش در دادگستریها

بند پنجم: حکمیت و نهاد شوراهای اسلامی

بند ششم: نهاد قاضی تحیکم

4-3-8- شورای حل اختلاف

مبحث سوم: رویکرد عدالت ترمیمی در راستای قانون مجازات 1392

گفتار اول: ماهیت عدالت ترمیمی برخی قواعد فقهی در قوانین جزایی (اضطرار، لایبطل، جب توبه و درء)،

بند اول: ماهیت ترمیمی تعزیرات و ابعاد ترمیمی قصاص

بند دوم: رویکرد عدالت ترمیمی در باب مجازات اطفال و نوجوان در قانون مجازات 1392

بند سوم: جلوههای عدالت ترمیمی در نهادهای موجب سقوط کیفر در قانون مجازات اسلامی

گفتار دوم: رویکردهای عدالت ترمیمی در راستای قانون آیین دادرسی کیفری 1393

 

سایر آثار در زمینه عدالت ترمیمی:

چکیده مقالات دومین همایش دو سالانه بین‌المللی عدالت ترمیمی؛ عدالت ترمیمی پل ارتباطی میان تمدن‌های جاده ابریشم

 

عدالت ترمیمی در عمل