مجموعه اقداماتی که از زمان ارتکاب جرم آغاز و با اجرای مجازات فرد مرتکب پایان مییابد، بازه یک نظام دادرسی کیفری را تشکیل میدهد. این بازه شامل تعقیب، تحقیق مقدماتی، جمعآوری مدارک و مستندات جرم، بازجویی از متهم، تحقیق از اهلخبره، پرسش از مطلعین، برگزاری جلسه دادرسی، صدور رأی و همچنین اجرای مجازات مرتکب جرم ( و یا احتمالاً برائت و آزادی متهم) میباشد.
هر دولتی برای حفظ نظم و آرامش جامعه خود و همچنین تضمین حسن اجرای قوانین وضعشده، اقدام به ایجاد ساختاری هدفمند و در عین حال مناسب حال جامعه خود برای ترتیب رسیدگی به جرایم ارتکاب یافته مینماید.
در پژوهش پیش رو به بررسی سه نظام مهم و تأثیرگذار دادرسی کیفری پرداخته ایم که عبارت از «نظام دادرسی اتهامی»، «نظام دادرسی تفتیشی» و «نظام دادرسی مختلط» میباشند. ترتیب بررسی فوق کاملاً از روی عمد میباشد؛ چرا که این سه نظام به همین ترتیب به دنبال هم شکل گرفته و رواج یافتهاند. در واقع با روشن شدن ایرادات هر یک از آنها نظام بعدی به روی کار آمده است. این بررسی در واقع به مثابه مقدمه برای اصل پژوهشمان تلقی میگردد. اصل این پژوهش، بررسی موشکافانه دو نظام دادرسی اسلامی و ایران است. شارع مقدس با علم به اصل مصالح و مفاسد متوجه بشر و جامعه انسانی نوعی ساختار برای رسیدگی به جرایم ارتکابی (و اصلاً رویارویی با پدیده مجرمانه) وضع کرده است که این نظام را فقهای بزرگ اسلام از لابهلای نصوص وارده (اعم از آیات و روایات) استخراج و تبیین نمودهاند.
در واقع قصدمان بر این است تا به نوعی ویژگیهای اصلی این نظام را دستهبندی کنیم و به نوعی شناخت از شکل رسیدگی به پروندههای کیفری در چارچوب دادرسی به شیوه اسلامی دست یابیم.
همچنین این مطلب در مورد نظام دادرسی کیفری ایران نیز صادق است؛ با این تفاوت که این بار این خود انسان بوده است که با در نظر گرفتن شرایط جامعه اقدام به تدوین ساختاری شکیل برای رسیدگیهای کیفری نموده است. البته نباید از نظر دور داشت که توجه ویژهای هم به نظام دادرسی اسلام شده است و تلاش بر این بوده است که حداکثر نزدیکی به نظام اسلامی اتفاق بیفتد. به هر حال در مقام مقایسه هم میزان این نزدیکی را مورد بررسی قرار دادهایم.
در واقع سؤال اصلی در این پژوهش این است که نظام اسلامی و پس از آن، نظام ایران چه نوع نظامی میباشند؟ آیا حفظ حقوق متهم و یا شاکی اصل است؟ یا حفظ و استیفای حقوق جامعه؟
متأسفانه تا کنون به نظام دادرسی کیفری اسلامی با نگاهی نوین و بهروز نگریسته نشده است. این نظام همچنان روز به روز مهجورتر میگردد و اقبال نسبت به نظامهای وارداتی غربی بیشتر و بیشتر میگردد؛ حال آن که این نظام اگر با نگاهی جدید نگریسته شود و برخی نکات و جزئیات به آن افزوده گردد (به دلیل تغییر زمان) به خوبی میتواند راهگشای دستگاه قضاء کشورهای اسلامی قرار گیرد.از طرفی سالهاست که ضرورت ایجاد یک نظام دادرسی کیفری مناسب (جامع، مانع و کامل) در کشورمان مطرح است (درست از پس از انقلاب اسلامی).
علت این امر نیز روشن است:
1- ضعف نظام دادرسی سابق
2- تلاش برای اسلامی کردن کلیه شئونات و قوانین کشور
حال اگر نظام دادرسی کیفری اسلامی را با نگاهی دیگر بنگریم و اندکی آن را بومی کشورمان کنیم (با حفظ اصول و افزودن برخی جزئیات) صاحب نظامی کارآمد خواهیم شد.
فهرست مطالب
مقدمه
تعاریف عملیاتی
نظام دادرسی کیفری
مرحله تحقیقات مقدماتی
مرحله دادرسی در دادگاه
علنی بودن دادرسی (و سرّیبودن)
شفاهی بودن رسیدگی (و کتبیبودن)
تدافعی بودن محاکمه
بی طرفی قاضی
اصل برابری سلاحها
فصل اول: نظامهای دادرسی کیفری، نظام اتهامی، نظام تفتیشی، نظام مختلط
گفتار نخست: نظام اتهامی
مبحث نخست: تاریخچه نظام اتهامی
مبحث دوم: ویژگیهای نظام دادرسی کیفری اتهامی
ضرورت طرح شکایت از سوی شاکی
عدم وجود قاضی حرفهای
علنی بودن محاکمه
شفاهی بودن رسیدگی،
تدافعی بودن محاکمه
بی طرفی قاضی
لزوم اقناع وجدان قاضی،
رعایت تساوی بین اصحاب دعوی
مبحث سوم: جریان دادرسی، گردش کار و ادله اثبات
دوره بربرها
الف) قسامه
ب) اوردالی
پ) دوئل
دوره ملوک‌ا‌لطوایفی
مبحث چهارم: ارزیابی نظام اتهامی
گفتار دوم: نظام تفتیشی
مبحث نخست: علت نامگذاری
مبحث دوم: تاریخچه و سابقه پیدایش
مبحث سوم: ویژگیها و شرایط نظام تفتیشی
وجود مقام خاص برای تعقیب
وجود قضات حرفهای
وحدت قاضی و دادستان
عدم استقلال کامل قضات
کتبی بودن رسیدگی
غیرعلنی (سرّی)بودن رسیدگی
غیرتدافعی بودن رسیدگی
لزوم احراز دلایل قانونی
امکان رسیدگی به جرم واحد در چند دادگاه
وجود مرحله تحقیقات مقدماتی
مبحث چهارم: جریان کار و نحوه رسیدگی
به جریان انداختن دعوی عمومی
تحقیقات مقدماتی
تحقیقات قطعی و جلسه محاکمه
الف) تحقیقات قطعی
ب) جلسه محاکمه
پ) راههای تجدیدنظر
مبحث پنجم: ادله اثبات دعوی (جرم)
اقرار متهم
شهادت شهود
سایر ادله
مبحث ششم: ارزیابی نظام تفتیشی
محاسن
الف) دفاع از اجتماع
ب) حفظ نظام موجود
پ) بررسی کارشناسانه و دقیق جرم
ت) جلوگیری از فرار متهم
ث) کتبی بودن مراحل رسیدگی
معایب
الف) الزام متهم به ادای سوگند
ب) عدم امکان دخالت وکیل مدافع در تحقیقات مقدماتی
پ) عدم اطلاع کامل متهم نسبت به اتهامات وارده
ت) الزام قضات به دستور اجرای مجازات در همان روز صدور حکم
ث) الزام شاهد به تأیید مؤدای گواهی
ج) غیرعلنی بودن جریان محاکمه
چ) انتقادات وارد بر شکنجه
گفتار سوم: نظام دادرسی مختلط
مبحث نخست: تاریخچه
مبحث دوم: ویژگیهای نظام دادرسی مختلط
مرحله تحقیقات مقدماتی
مرحله رسیدگی و صدور حکم
مبحث سوم: یک بررسی کلّی
مبحث چهارم: تحولات نظام مختلط
حق دفاع متهم
تأمین آزادی متهم
فصل دوم: نظام دادرسی کیفری اسلام مقایسه و تطبیق آن با نظامهای دادرسی کیفری
گفتار نخست: ویژگیهای مشترک با نظام اتهامی
علنی بودن دادرسی
شفاهی بودن رسیدگی
رعایت تساوی بین اصحاب دعوی
بی طرفی قاضی
ضرورت طرح شکایت از سوی شاکی (برای شروع تعقیب)
در حقوق‌الناس
در حقوق‌الله
مستندات روایی فقهای امامیه
نظر اهل سنت
حرص بر شهادت (شهادت متبرّع)
گفتار دوم: ویژگیهای مشترک با نظام تفتیشی
وجود قضات حرفهای
وجود مرحله تحقیقات مقدماتی
غیرتدافعی بودن محاکمه
عدم تلقین دلیل توسط حاکم به طرفین دعوی
رأی سایر مذاهب
مستندات روایی اهلسنت بر تدافعی بودن محاکمه
دعاوی کیفری
لزوم احراز دلایل قانونی
نتیجه‌گیری
فصل سوم: نظام دادرسی کیفری ایران مقایسه و تطبیق آن با نظامهای دادرسی کیفری
گفتار نخست: تاریخچه آئیندادرسیکیفری ایران
مبحث نخست: دوران پیش از اسلام
ویژگیهای برجسته دادرسی در آن دوران
شکنجه برای گرفتن اقرار
عدم وجود اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها
عدم وجود اصل برائت
عدم وجود مسئولیت کیفری به معنای امروزی
مسئولیت و مجازات جنبه شخصی و انفرادی نداشت.
مقدم بودن بازپرسی بر دادرسی
حق دفاع برای متهم
مبحث دوم: دوران اسلامی
الف) دادگاههای شرع
ب) دادگاههای عرف
مبحث سوم: دوران مشروطیت
اصلاحات قانون اصول محاکمات جزایی تا پیش از انقلاب اسلامی
اصلاحات سال 1311
اصلاحات سالهای 1335 و 1337
تشکیل دادگاه اطفال
اصلاحات قسمتی از قوانین آئیندادرسیکیفری و کیفر عمومی
مبحث چهارم: دوران جمهوری اسلامی
دگرگونیهای قانون آئین دادرسیکیفری
لایحه قانونی تشکیل دادگاههای عمومی
لایحه اصلاح قوانین آئین دادرسیکیفری (مصوب 25/11/63)
قانون تعیین موارد تجدیدنظر احکام دادگاهها و نحوه رسیدگی به آنها (مصوب 31/3/68)
قانون تشکیل دادگاههای کیفری 1 و 2 و شعب دیوان عالی کشور (مصوب 31/3/68)
قانون تجدید نظر آرای دادگاهها (مصوب 17/5/72)
قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب
قانون آئین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری
قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب (مصوب 28/7/81)
گفتار دوم: بررسی نظام کنونی
مبحث نخست: مرحله تحقیقات مقدماتی
1) نهاد دادسرا
سلسله مراتب
الف) دادیاران و قضات تحقیق
ب) بازپرسان
استقلال نهاد تعقیب
الف) استقلال نسبت به بازپرسان و قضات تحقیق
ب) استقلال نسبت دادگاهها
ج) استقلال نسبت به شاکی
د) استقلال نسبت به متهم
وحدت نهاد تعقیب
رد قضات دادسرا
عدم مسئولیت دادسرا
ویژگیهای مرحله تحقیق مقدماتی
کتبی بودن تحقیقات
سرّی بودن تحقیقات مقدماتی
غیرعلنی بودن تحقیقات مقدماتی
غیرتدافعی بودن تحقیقات مقدماتی
مبحث دوم: مرحله دادرسی (محاکمه)
ویژگیها
علنی بودن محاکمات
تدافعی بودن محاکمات
تفهیم اتهام
حق داشتن وکیل
اصل برائت
اقناع وجدان قاضی
شفاهی بودن رسیدگی
یک بررسی کوتاه
جمع‌بندی
منابع و مآخذ
کتابهای فارسی
مقاله‌های فارسی
کتابهای عربی
