بررسی اصول و قواعد حقوقی حاکم بر قرارداد های نفتی جمهوری اسلامی ایران

بررسی اصول و قواعد حقوقی حاکم بر قرارداد های نفتی جمهوری اسلامی ایران

حقوق مجموعه قواعدی است که به منظور استقرار نظم و تأمین عدالت برجامعه ایجاد می‌شود و اجرای آن از طرف نهادهای اجتماعی تضمین می‌گردد. هر جامعه متمدن نیاز به ضوابط حقوقی خاصی است که با آداب و رسوم و اخلاق و فرهنگ آن جامعه موافق و هماهنگ باشد.

فلسفه وجودی حقوق و ضوابط حقوقی در هر اجتماعی تضمین آزادی‌های فردی انسان در برابر نیروهای حکومت و صاحبان قدرت است و در عین حال حدود و ثغور حقوق و تکالیف آحاد جامعه و حاکمیت دولت و حکومت را در برابر مردم مشخص می‌سازد.

حقوق قراردادها بخش اساسی و لاینفک حقوق خصوصی می‌باشد. عمده روابط خصوصی افراد از طریق عقود و قراردادها تنظیم و تعریف می‌شود و بنابراین حقوق قراردادها جایگاه ممتازی در حقوق خصوصی ایفا می‌کند. حقوق نفت نیز ارتباط نزدیکی با قراردادهای نفتی دارد.

قرارداد نفتی در واقع سندیست که در آن توافقات و ترتیبات طرفین پیرامون موضوع نفت درج می‌شود و در صورت اختلاف بین طرفین مورد استناد قرار بگیرد.

مولفین فرهیخته این کتاب تحقیق جدیدی را در زمینه حقوق نفت ارئه کرده‌اند که از هر جهت در خور توجه و نیاز محققان می‌باشد.

در این کتاب سعی شده است که مسائل حقوق نفت به نثری روان و در عین حال مستحکم در اختیار خوانندگان قرار گیرد و مطالب آن می‌تواند برای حقوقدانان و محققین این رشته بسیار مؤثر واقع گردد.

کاوش در مباحث حقوق میسر نیست، مگر با خوشه‌چینی از خرمن تلاش مستمر و جان‌فرسای آنان که مشعل افروزان معبد علمند و بر بلندای گذشته، دیده بر دورنمای آینده دوخته‌اند همراه با توسعه‌ی جوامع و وسعت گسترده‌ی نیازهای نسانی و ایجاد مسائل مستعدثه در پی رهیافت‌های حقوقی جهت انتظام بخشیدن به این امور هستند.

مؤلفین این کتاب نیز در نگارش، خود را وامدار اساتید ارجمندی می‌دانند که گرانبهاترین لحاظت عمر شریف خود را مصروف تحقیق، تدریس، تألیف و توسعه حقوق نمودند و مجموعه کتب و مقالات و مطالعات آنان، گنجینه‌‌ای ارزشمندتر در دسترس شیفتگان این رشته از حقوق قرار داده است.

نوشته‌ای که اینک به صورت کتاب تنظیم شده و تقدیم می‌شود حاصل تلاش آقایان دکتر عبدالواحد قادری، احسان شریف آرا و سرکار خانم اوین قادری و اینجانب می‌باشد.

امتیازات کتاب به شرح ذیل می‌باشد:

1. مطالب کتاب برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا، حقوقدانان، وکلا و قضات به خصوص محققین حوزه حقوق قابل استفاده است.
2. همواره سعی گردیده، مطالب کتاب به شکل روان به رشته تحریر درآید تا فهم آن برای خواننده آسان باشد.
3. در کتاب، صرفاً به مطالب اصلی و اساسی پرداخت شده و از ورود به مباحث فرعی و غیرضروری پرهیز شده است.
4. مطالب کتاب به نحوی گردآوری شده که خواننده از مراجعه به سایر کتب مستغنی گردیده و با مطالعه کمترین حجم مطالب، بیشترین بهره‌وری را برای وی حاصل آید.

 

فهرست مطالب

 

دیباچه دکتر معرفت حقی 15

پیـشگفتـار 17

مقدمه 19

 

عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری حقوق نفت 21

1- عوامل فنی 21

2- عوامل اقتصادی 21

3- عوامل سیاسی بین‌المللی 22

4- قانون نفت 22

5- اعتبار ملی 23

عملیات نفتی 23

الف) عملیات بالادستی نفت و گاز 23

الف- اکتشاف 24

ب- توسعه 24

ج- بهره‌برداری 25

بررسی اصول و قواعد مشترک در قراردادهای بالادستی صنعت نفت 25

تمایزات انواع قراردادهای بالا دستی صنعت نفت 27

ب) عملیات پایین دستی نفت و گاز 32

 

سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در عملیات نفتی 35

قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی 37

قراردادهای نفتی بین‌المللی 39

اهداف قانون برنامه پنجم توسعه 40

شرایط کلی و قانونی قراردادهای نفتی 43

ارتباط حقوق نفت و حقوق قراردادها 44

مالکیت منابع نفتی در ایران 45

اصل آزادی قراردادی (حاکمیت اراده) 46

انتقادات وارده بر اصل آزادی قراردادی 46

اصل حسن نیت 47

اصل اعتماد و محرمانه بودن اطلاعات 48

اصل نسبیت قراردادی 49

اصل لزوم قراردادی 50

اصل لزوم جلب سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت و گاز 51

عوامل مؤثر در انتخاب نوع قرارداد نفتی 51

الف) عوامل داخلی 52

ب) عوامل بین المللی 52

 

وضعیت مخازن مشترک ایران و همسایگان از منظر حقوق بین‌الملل 53

الف) مبنا و منشأ اختلافات 55

ب) رابطه ایران با دولت‌های جنوبی خلیج فارس 60

ج) آخرین اقدامات بین‌المللی برای تدوین قواعد مربوط به بهره‌برداری از منابع طبیعی مشترک 61

میادین مشترک و موضع حقوق بین‌الملل 65

الف) اشکال توسعه مشترک 66

1- مدل یک دولتی 66

2- مدل سیستم اجباری مشارکت انتفاعی 67

3- مدل مقام مشترک 67

ب) اعمال اصل همکاری و بررسی میزان برداشت 68

ج) مفهوم همکاری و منع اقدامات یک‌جانبه در بهره‌برداری 70

حقوق و نظام مربوط به استخراج و بهره‌برداری 71

منابع حقوقی حاکم بر قراردادهای نفتی 75

1- قانون اساسی: اصول 44- 45 و 81 75

2- قانون 1333 75

3- قانون نفت مصوب 1336 76

4- قانون نفت مصوب 1353 76

5- قانون نفت مصوب 1366 77

6- قانون مدنی: مواد (968- 969 -974 و 975 -210 الی 231 و243 و 1240 و 1241) 80

7- سایر مقررات داخلی حاکم بر قراردادهای نفتی 80

8- قوانین، کنوانسیون‌ها و معاهدات بین المللی حاکم بر قرادادهای نفتی 85

تحلیلی از انگیزه‌های طرفین در انعقاد انواع قراردادهای نفتی 87

 

اصول حقوقی حاکم بر قراردادهای بین‌المللی نفتی 89

اصل حاکمیت دولت میزبان بر منابع طبیعی و گسترش آن 90

ارتباط اصل حاکمیت بر منابع طبیعی و شرط ثبات در قراردادهای نفتی 90

رابطه اصل حاکمیت بر منابع طبیعی و معاهدات سرمایه‌گذاری 91

ماهیت قراردادهای نفتی 92

انواع قراردادهای نفتی ایران 93

1- قراردادهای امتیازی 93

سیستم حقوقی امتیازی بر دو گونه است 94

چگونگی درآمد دولت میزبان از قراردادهای امتیازی: 96

1- پذیره 96

2- حق‌الارض 97

3- بهرۀ مالکانه 98

4- مالیات 98

سابقه‌ی قراردادهای امتیازی در تاریخ حقوق نفت ایران 99

1- امتیاز رویتر 1251 99

2- امتیاز هوتز 1262 100

3- امتیاز خوشتاریا 1274 101

4- امتیاز دارسی 1280 102

5- امتیاز سینکلر 1303 105

6- امتیاز سمنان کویرخوریان (1304 شمسی) 105

7- امتیاز متمم دارسی1312 106

الف- مزایای قرارداد 1933 108

معایب قرارداد 1933 109

امتیاز امیرانین 1315 109

9- امتیاز قوام ـ سارچیکوف 1325 110

10- امتیاز معاهده گس‌گلشائیان 1328 111

11- امتیاز کنسرسیوم 1333 113

12- قرارداد سن موریتس1352 115

سیستم‌های قراردادی 117

عناصر تشکیل دهده موافقتنامه‌های مشارکت در تولید 119

ساختار کلی قراردادهای مشارکت در تولید 121

ویژگی‌های قراردادهای مشارکت در تولید 122

عناصر اصلی و محورهای قراردادهای مشارکت در تولید 123

نقاط ضعف و قوت قراردادهای مشارکت در تولید 125

سابقه‌ی تاریخی قراردادهای مشارکت در تولید 125

1- قرارداد ایران وآجیب مینراریا 1336 125

2- قرارداد ایران وپان امریکن 1337 127

3- قرارداد شرکت نفت ایران - کانادا 1337 128

4- قراردادهای شش‌گانه 1344 (دومیکو، ایروپکو، ایمینوکو، لایکو، ال.پی.سی، پگوپکو) 129

قرارداد دومیکو 130

قرارداد ایروپکو 130

قرارداد ایمینوکو 131

قرارداد لاپکو 131

قرارداد پگوپکو 131

قرارداد اف. پی. سی 132

5- قراردادهای سه‌گانه (اینپکو، هوپکو و بوشکو) 1350 132

6- قرارداد شرکت نفت ایران- نیپون 1350 132

قراردادهای مشارکت در سود 133

قراردادهای مشارکت در سرمایه 134

قراردادهای مشارکت در سرمایه‌گذاری 134

ویژگی‌های مشارکت در سرمایه‌گذاری 135

قرادادهای خرید خدمت 136

قراردادهای خرید خدمات ریسک‌پذیر 136

اصول کلی قراردادهای خدماتی 138

1- قرارداد اراپ (ایران و فرانسه) 1345 138

2- قرارداد ایران و 5 شرکت اروپایی 1347 139

3- قرارداد ایران کانتینتال 1348 139

قراردادهای خرید خدمت ساده 140

قراردادهای بیع متقابل 140

ویژگی‌های قراردادهای بیع متقابل 150

نقاط قوت وضعف قراردادهای بیع متقابل 151

قراردادهای EPC 157

انواع سرمایه‌گذاری‌های خارجی 158

ویژگی‌های اجرایی قراردادها به روش  EPC 163

موفقیت اجرای قراردادهای EPC به چه اصولی بستگی دارد؟ 163

خصوصیات لازم برای نماینده‌ی کارفرما در قراردادهای  EPC 164

مزایا اجرای قراردادها به روش  EPC 164

معایب اجرای قراردادها به روش  EPC 165

انگیزه‌ هدایت بازار کار به سمت قراردادهای  EPC 165

وجوه مشترک قرادادهای نفتی 166

مقایسه‌ی ساختار انواع قراردادهای رایج در صنعت نفت و گاز 168

فسخ قراردادهای نفتی 169

موارد فسخ قراردادهای نفتی عبارتند از 169

فورس ماژور در قراردادهای نفتی 170

شرایط تحقق فورس ماژور 170

مصادیق فورس ماژور یا قوه قهریه 170

قرارداد فروش نفت 171

انتقال قراردادهای نفتی 172

بازارهای مهم گاز ایران 173

قراردادهای خرید و فروش گاز 178

قراردادهای جدید توسعه و بهره‌برداری نفتی 187

شرط ثبات در قراردادهای نفتی 192

اقسام شرط ثبات در قراردادهای نفتی 194

شرط کالوو در قراردادهای نفتی 194

ماهیت حقوقی شرط کالو 194

علت تعدد نظام حقوقی قراردادهای نفتی 195

لزوم شفاف‌سازی در صنعت نفت 201

جایگاه قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز در حقوق بین‌الملل 203

1- نظریه قراردادهای بیقانون 204

2- نظریه تابعیت قرارداد از حقوق بینالملل 204

3- قرارداد فراملی 205

4- قانون بازرگانی 205

5- اصول عمومی حقوق 206

 

حل و فصل اختلافات نفتی 207

ترتیبات قراردادی 207

اقسام ترتیبات قراردادی برای حل و فصل اختلافات 207

2- روش‌های جایگزین- مراجعه به شخص ثالث برای حل اختلافات 209

3- روش‌های حقوقی حل و فصل احتلاف 211

الف- دادرسی 211

ب- داوری 213

دلایل برتری داوری بر دادرسی 213

شرط داوری در قانون اساسی 215

داوری در دعاوی نفتی ایران و آمریکا 216

زمینه‌های بروز دعاوی نفتی 221

رویه‌های داوری 227

رویه دیوان داوری ایران ـ امریکا در دعاوی نفتی 227

1- رای صادره در قضیه سدکو 227

2- قضیه کنسرسیوم و قضیه آموکو 230

3- رای صادره در قضیه کنسرسیوم (1986) 232

شرح و تفصیل رای جزیی دیوان داوری 234

ضابطه غرامت در قضیه کنسرسیوم 235

4- رای صادره در قضیه آموکو (1986) 238

تفکیک سلب مالکیت به نحو مشروع و غیرمشروع 240

ضابطه غرامت در قضیه آموکو 241

 

تحریم‌های اقتصادی 247

تاریخچه تحریم‌های آمریکا علیه ایران 248

قطعنامه‌های شورای امنیت 249

ابعاد نظری تحریم 254

انواع تحریم‌ها 256

تحریم‌ها بر اساس اهداف به دو نوع تقسیم می‌شوند: 256

ابعاد حقوقی تحریم 256

هزینه‌های تحریم و مکانیزم اثربخش تحریم 258

تحریم‌های نفتی 262

تحریم توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد 263

تحریم اقتصادی یک‌جانبه ایالات متحده امریکا علیه ایران از منظر حقوق بین الملل 264

دلایل موافقین و مخالفین مشروعیت تحریم اقتصادی یک‌جانبه 265

استدلالات موافقین تحریم اقتصادی یک‌جانبه امریکا علیه ایران 265

1. اصل بر حاکمیت کشورهاست 265

2. تحریم به عنوان عملی متقابل 266

3. فراسرزمینی بودن یک قانون به طور بالقوه اشکالی ندارد 267

4. تحریم امریکا شرط ضمن عقد است 268

5. تحریم امریکا خلاف تعهدات عام‌الشمول امریکا نیست 268

6. اصل آزادی تجارت اصل کلی حقوقی بین‌المللی نیست 270

استدلالات مخالفین تحریم اقتصادی یکجانبه آمریکا علیه ایران 270

1. تعارض تحریم و اصل عدم مداخله ‌ 270

2. تنافی تحریم و آزادی تجارت 272

3. مبانیت تحریم با تعهدات بین‌المللی 273

تحریم و حقوق بشر 274

1- حق فعالیت اقتصادی 274

2- حق بر توسعه 275

3- حق تعیین سرنوشت 275

4- اصل مسئولیت فردی در مجازات 276

 

منضمات 279

‌فصل اول - کلیات و سرمایه 295

‌فصل دوم - موضوع شرکت 295

‌فصل سوم - ارکان شرکت 300

‌قسمت اول - مجمع عمومی 301

‌قسمت دوم - شورای عالی 302

‌قسمت سوم - هیأت مدیره 303

‌قسمت چهارم - هیأت عالی بازرسی 308

‌فصل چهارم - ترازنامه و حساب‌های سود و زیان 309

‌فصل پنجم - سایر مقررات 310

‌فصل اول - کلیات و سرمایه 313

‌فصل دوم - موضوع - وظایف - حقوق و اختیارات شرکت 314

‌فصل سوم - ارکان شرکت 327

‌قسمت اول 327

‌قسمت دوم - هیأت مدیره و مدیر عامل 329

‌وظایف و اختیارات هیأت مدیره 332

‌قسمت سوم - هیأت عالی بازرسی 334

‌فصل چهاردهم - ترازنامه و حساب سود و زیان 336

‌فصل پنجم - سایر مقررات 338

ماده 1 - اصطلاحات و تعبیرات 340

ماده 2 - اختیارات و وظایف شرکت ملی نفت ایران 341

ماده 3 - اجازه مذاکره و انعقاد قرارداد 341

ماده 4 - اعلان آزادی بخش‌ها 342

ماده 5 - دریافت پیشنهادها 343

ماده 6 - رد و قبول پیشنهادها 343

ماده 7 - شرایط تقدم و اولویت 343

ماده 8 - امضای قرارداد پیمانکاری 343

ماده 9 - مساحت ناحیه عملیات 344

ماده 10- مدت 344

ماده 11- مسئولیت‌های طرف قرارداد در مرحله اکتشاف 345

ماده 12 - قرارداد فروش نفت 345

ماده 13 - تولید تجاری 346

ماده 14 - پایان مرحله اکتشاف 346

ماده 15 - ادامه عملیات 347

ماده 16 - خاتمه قرارداد به علت عدم کشف نفت 347

ماده 17 - تعهدات طرف قرارداد 348

ماده 18 - کنترل عملیات 348

ماده 19 - مالکیت نفت 348

ماده 20 - استخدام خارجیان 348

ماده 21 - انتقالات 349

ماده 22 - ضمانت اجرایی 349

ماده 23 - رفع اختلافات 349

ماده 24 - مصرف کالاها و خدمات 349

ماده 25 - تحصیل اراضی و واردات 349

ماده 26 - محافظت منابع و جلوگیری از آلودگی محیط 350

ماده 27 - نفت مناطق دریایی 350

ماده 28 - منافع ایران 350

ماده 29 - شمول قانون 351

ماده 30 - تعیین قیمت و آیین نامه‌های اجرایی 351

منابع نفتی، ثروت عمومی است 353

وظائف و اختیارات وزارت نفت 354

حفاظت از منابع و تاسیسات 355

اصلاحیه‌ی قانون نفت مصوب 9/6/1366 355

1- نفت 355

2-گاز طبیعی 356

3- منابع نفتی 356

4- عملیات بالادستی نفت 356

5 - عملیات پایین‌دستی نفت 356

6- واحد عملیاتی 357

7- تولید صیانت شده از منابع نفت 357

8- فرآورده‌های نفتی 357

9- محصولات پتروشیمیایی 357

10- محصولات نهایی 357

11- انتقال نفت 357

12- انتقال فرآورده‌های نفتی 357

13- خطوط لوله 358

14- تجارت نفت، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمیایی 358

15- ذخیره‌سازی نفت و فرآورده‌های نفتی 358

16- قرارداد نفتی 358

17- امور حاکمیتی صنعت نفت 358

شرکت‌های اصلی تابعه وزارت نفت 358

منابع 363